Văn hóa là gì? Khái niệm, cấu trúc và các loại hình văn hóa

Trong thế giới ngày càng đa dạng và toàn cầu hóa, khái niệm “văn hóa” không chỉ là chủ đề nghiên cứu chuyên sâu trong các ngành xã hội học, nhân loại học, mà còn là mối quan tâm thiết yếu đối với mọi cộng đồng, doanh nghiệp và tổ chức quốc tế khi muốn xây dựng sự hiểu biết xuyên văn hóa trong giao tiếp và hợp tác.

Bài viết dưới đây được cung cấp bởi Viện Nghiên Cứu Phát Triển Chứng Nhận Toàn Cầu (GCDRI), nhằm giúp bạn đọc Việt Nam hiểu rõ và đầy đủ hơn về định nghĩa văn hóa, những yếu tố cấu thành văn hóa, đồng thời chỉ ra các loại hình văn hóa phổ biến – từ đó định hình tư duy phát triển bền vững và hội nhập.

Văn hóa là gì?

Văn hóa là tổng thể những giá trị, hành vi, biểu tượng và sản phẩm vật chất do con người sáng tạo trong suốt quá trình lịch sử phát triển xã hội. Đây là hệ thống tư tưởng và thực hành hình thành nên lối sống, nhận thức và bản sắc của một cộng đồng người.

Về mặt ngữ nguyên, từ “văn hóa” có gốc từ tiếng Latinh “cultus”, nghĩa là “trồng trọt”, bao hàm việc vun đắp cả về vật chất lẫn tinh thần – tức là “gieo trồng tâm hồn” hay “bồi dưỡng đạo đức, trí tuệ”.

Các quan điểm nổi bật về khái niệm văn hóa

• Theo UNESCO: Văn hóa là “tổng thể sống động các hoạt động và sáng tạo trong quá khứ và hiện tại của cộng đồng”, phản ánh hệ giá trị, truyền thống và bản sắc riêng biệt của từng dân tộc.
• Theo Chủ tịch Hồ Chí Minh: Văn hóa là toàn bộ những phát minh, sáng tạo từ ngôn ngữ, đạo đức đến phương thức sinh hoạt như ăn mặc, ở, đi lại,… Tất cả hình thành nên đời sống tinh thần và vật chất của con người.
• Trong nhân học và xã hội học hiện đại: Văn hóa bao gồm cả hai mặt vật thể (công cụ, nhà cửa, quần áo, phương tiện…) và phi vật thể (ngôn ngữ, giá trị, niềm tin, tư tưởng…).

Điều quan trọng là văn hóa không mang tính cứng nhắc mà luôn biến đổi, tái cấu trúc và phát triển cùng sự tiến hóa của xã hội loài người.

Cấu trúc cơ bản của văn hóa

Để hiểu sâu về khái niệm văn hóa, cần nắm rõ cấu trúc nền tảng hình thành nên văn hóa trong một cộng đồng. GCDRI phân tích văn hóa gồm 5 yếu tố chủ đạo:

1. Biểu tượng

Đây là những yếu tố đại diện và thể hiện cho một hệ giá trị hoặc ý nghĩa nhất định. Biểu tượng có thể là ngôn ngữ, hình ảnh, hành động, nghi lễ…

Ví dụ: Hình ảnh chim Lạc Việt, quốc huy, áo dài truyền thống,… là biểu tượng văn hóa tiêu biểu của Việt Nam.

Trong quá trình toàn cầu hóa, một biểu tượng có thể mang nhiều nghĩa khác nhau tùy thuộc vào nền văn hóa cụ thể. Chẳng hạn, gật đầu biểu thị “đồng ý” ở Việt Nam nhưng lại có thể mang nghĩa “không” ở Bulgaria.

2. Chân lý

Chân lý trong văn hóa là những niềm tin, nhận thức về “cái đúng, cái thực” được cả cộng đồng công nhận. Tuy nhiên, chân lý mang tính xã hội và có thể thay đổi theo từng nền văn hóa. Một điều được xem là hiển nhiên đúng trong xã hội này có thể không được thừa nhận trong cộng đồng khác.

Điều này giải thích vì sao cùng một hành vi có thể bị coi là “vô văn hóa” hoặc “chấp nhận được” tùy vào nền tảng cộng đồng.

3. Giá trị

Giá trị là nền tảng đạo đức và là kim chỉ nam cho hành vi của con người trong cộng đồng. Đó là những điều được tôn vinh, mong đợi, như lòng trung thực, tình yêu thương, sự hiếu học,…

Giá trị luôn là trụ cột của văn hóa và chi phối các chuẩn mực xã hội, từ đó định hướng lối sống của các cá nhân.

4. Mục tiêu

Mục tiêu là những đích đến con người hướng đến trong hành vi có ý thức. Trong văn hóa, mục tiêu phản ánh lý tưởng chung của cộng đồng, đồng thời cũng có thể tồn tại dưới dạng mục tiêu cá nhân.

Ví dụ: Một xã hội đề cao học thức có thể đặt mục tiêu “mọi công dân được tiếp cận giáo dục” như là mục tiêu văn hóa cốt lõi.

5. Chuẩn mực

Chuẩn mực là các quy tắc ứng xử được cộng đồng chấp nhận và truyền lại giữa các thế hệ. Thông qua chuẩn mực, xã hội điều hướng hành vi con người bằng phần thưởng hoặc chế tài (phê phán, xử phạt).

Chuẩn mực có thể là luật bất thành văn (tập tục) hoặc luật thành văn (đạo đức, pháp luật).

Ví dụ: Ở Việt Nam, hành vi chào hỏi người lớn là chuẩn mực văn hóa mang tính quy ước mạnh.

Các loại hình văn hóa phổ biến

Từ phân tích của GCDRI, các loại hình văn hóa có thể được chia thành hai nhóm chính:

Văn hóa vật chất

Đây là những giá trị hữu hình do con người tạo ra để phục vụ đời sống vật chất, tinh thần như: công cụ lao động, nhà cửa, đồ trang trí, phương tiện đi lại, trang phục truyền thống,…

Các đồ vật này mang theo tinh hoa thẩm mỹ, kỹ thuật và ghi dấu quá khứ lịch sử của cộng đồng. Ví dụ, trống đồng Đông Sơn là di sản văn hóa vật chất tiêu biểu của thời đại Hùng Vương.

Văn hóa tinh thần (phi vật thể)

Là những yếu tố thuộc về tư tưởng, tín ngưỡng, tập quán sinh hoạt, tri thức dân gian, nghi lễ truyền thống,… không tồn tại dưới dạng vật chất hữu hình nhưng có tác động mạnh mẽ đến đời sống tinh thần.

Các lễ hội dân gian, ngôn ngữ, truyền thuyết, phong tục cưới hỏi, thờ cúng tổ tiên,… đều thuộc loại hình văn hóa tinh thần. Ví dụ như tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương không chỉ mang tính linh thiêng, mà còn củng cố tình đoàn kết dân tộc.

Nền văn hóa là gì?

Khái niệm nền văn hóa được hiểu là hệ thống bao quát các giá trị văn hóa cơ bản gắn liền với quá trình hình thành và phát triển của một dân tộc trong bối cảnh lịch sử cụ thể.

GCDRI phân tích nền văn hóa chịu ảnh hưởng trực tiếp từ:

• Yếu tố kinh tế: Là cơ sở vật chất tạo điều kiện cho sáng tạo và duy trì văn hóa.
• Yếu tố chính trị: Thể hiện định hướng, xu thế và chủ trương gìn giữ – phát triển văn hóa.
• Yếu tố xã hội: Tạo lập đời sống, thói quen, tập quán và truyền thống.

Mỗi nền văn hóa mang dấu ấn của giai tầng thống trị, phản ánh tương quan quyền lực và điều kiện tồn tại của cộng đồng tại từng thời kỳ lịch sử. Ví dụ: nền văn hóa thời Vua Hùng gắn liền với kinh tế nông nghiệp lúa nước và tín ngưỡng dân gian.

Thế nào là “sống có văn hóa”?

“Sống có văn hóa” nghĩa là hình thành trong đời sống hàng ngày các hành vi, lối cư xử, giao tiếp và thái độ phù hợp với chuẩn mực đạo đức, giá trị truyền thống và bối cảnh cộng đồng.

Lối sống đẹp

Được thể hiện qua các hành động tích cực, nghĩa cử cao đẹp:

• Tương thân tương ái: “Lá lành đùm lá rách”
• Tôn trọng người lớn: “Kính trên nhường dưới”
• Trung thực, giữ chữ tín

Nếp sống tốt

Là hệ thống cách ứng xử, thói quen thực hành tốt được duy trì bền vững:

• Ăn mặc gọn gàng, ngăn nắp, giữ gìn vệ sinh nơi công cộng
• Đúng giờ, chấp hành pháp luật
• Ứng xử đúng mực tại nơi làm việc, lễ hội, đám cưới, tang lễ…

“Sống có văn hóa” không phải là trừu tượng mà được thể hiện bằng hành vi cụ thể, là một giá trị cần được vun đắp từ cá nhân đến tổ chức, từ gia đình đến xã hội.

Kết luận

Tổng kết lại, văn hóa là một khái niệm phức tạp, bao trùm nhiều mặt của đời sống con người – từ vật chất đến tinh thần, từ biểu tượng đến hành vi. Cấu trúc văn hóa gồm những yếu tố cốt công như biểu tượng, giá trị, chuẩn mực,… và tồn tại đa dạng qua các loại hình vật chất và phi vật chất.

Hiểu và sống theo văn hóa không chỉ giúp cá nhân nâng cao ý thức cộng đồng, mà còn là yếu tố then chốt để doanh nghiệp, tổ chức hay quốc gia không bị tụt lại trong kỷ nguyên toàn cầu hóa.

Để hiểu sâu hơn về các chủ đề liên quan đến phát triển bền vững, tư duy văn hóa quốc tế hay các chương trình đào tạo chuẩn hóa theo ISO, vui lòng liên hệ:

Hotline: 0904.889.859 (Ms. Hoa)
Email: chungnhantoancau@gmail.com

GCDRI – Đồng hành cùng bạn kiến tạo giá trị, lan tỏa chuẩn mực quốc tế.