Đổi mới sáng tạo và nâng cao năng suất: Hướng tiếp cận chiến lược từ góc nhìn phát triển toàn diện

Trong bối cảnh cạnh tranh ngày càng khốc liệt trên thị trường toàn cầu, đổi mới sáng tạo không còn là lựa chọn mà đã trở thành yêu cầu sống còn đối với mọi tổ chức, đặc biệt là các nền kinh tế đang phát triển như Việt Nam. Với vai trò là tổ chức tiên phong trong nghiên cứu và tư vấn về tiêu chuẩn quốc tế, GCDRI nhận thấy tầm quan trọng của việc tích hợp đổi mới sáng tạo với các chiến lược phát triển kinh tế – xã hội, trong đó năng suất đóng vai trò trung tâm. Bài viết sau của Viện Nghiên Cứu Phát Triển Chứng Nhận Toàn Cầu (GCDRI) sẽ cung cấp một góc nhìn tổng thể, chiến lược và thực tiễn về đổi mới sáng tạo và mối liên hệ mật thiết với năng suất quốc gia và doanh nghiệp, hướng tới phát triển bền vững.

Đổi mới sáng tạo: Khái niệm và xu hướng phát triển

Đổi mới sáng tạo là quá trình đưa ra những ý tưởng mới và ứng dụng chúng vào thực tiễn thông qua việc giới thiệu sản phẩm mới, nâng cấp quy trình, cải tiến phương pháp quản lý hoặc triển khai cách tiếp cận tiếp thị khác biệt. Theo OECD (2005), đây là trọng tâm trong chiến lược phát triển kinh tế dựa trên tri thức.

Truyền thống, các hoạt động đổi mới sáng tạo chủ yếu xoay quanh chuỗi tuyến tính từ nghiên cứu cơ bản → nghiên cứu ứng dụng → thương mại hóa. Tuy nhiên, với sự phát triển nhanh chóng của khoa học và công nghệ, mô hình đổi mới hiện đại cho thấy xu hướng phi tuyến, linh hoạt và đa tác nhân, trong đó cả nhà nước, viện nghiên cứu, trường đại học lẫn doanh nghiệp đều đóng vai trò liên kết không thể thiếu.

Vai trò của đổi mới sáng tạo trong nâng cao năng suất

Đổi mới sáng tạo không chỉ là tạo ra cái mới, mà còn là công cụ then chốt để thúc đẩy năng suất lao động và năng lực cạnh tranh quốc gia. Việc chuyển đổi kết quả của hoạt động R&D thành những giá trị cụ thể về mặt kinh tế và xã hội, giúp tổ chức và quốc gia khai thác hiệu quả hơn các nguồn lực hiện có.

Cụ thể:

• Doanh nghiệp ứng dụng công nghệ tiên tiến sẽ cải thiện hiệu suất sản xuất, giảm thiểu lãng phí.
• Quốc gia đầu tư cho R&D một cách có chiến lược sẽ nâng cao năng suất tổng hợp (TFP), là yếu tố quyết định tăng trưởng kinh tế dài hạn.
• Đổi mới sáng tạo giúp dịch vụ công vận hành hiệu quả, tăng chất lượng đời sống dân cư.

Chiến lược bắt kịp, nhảy vọt và chuyên môn hóa thông minh

Bắt kịp công nghệ và mô hình nhảy vọt

Nhiều nền kinh tế đang phát triển như Việt Nam áp dụng chiến lược nhảy vọt (leapfrogging) để rút ngắn khoảng cách với các quốc gia đi trước. Việc tiếp thu, thích nghi và điều chỉnh các công nghệ hiện có từ nước ngoài là bước đi khả thi trong giai đoạn đầu xây dựng năng lực công nghệ trong nước.

Tuy nhiên, mấu chốt của chiến lược này chính là khả năng hấp thụ công nghệ – năng lực chuyển hóa tri thức bên ngoài thành “nội lực”.

Chiến lược chuyên môn hóa thông minh

Thay vì dàn trải nguồn lực, chiến lược chuyên môn hóa thông minh tập trung vào một số ngành/khu vực có tiềm năng cạnh tranh, từ đó lan tỏa năng suất và tăng trưởng ra toàn nền kinh tế.

Chiến lược này thường được thiết kế dựa trên:

• Đánh giá năng lực hiện có của vùng/địa phương
• Phối hợp chặt chẽ giữa chính phủ – viện nghiên cứu – khu vực tư nhân
• Tăng cường đầu tư vào hạ tầng tri thức, tài sản vô hình, chuẩn quốc tế

Tăng trưởng xanh và Cách mạng công nghiệp lần thứ 4 (4IR)

Phát triển bền vững đang trở thành định hướng toàn cầu. Các quốc gia đang phát triển hiện có cơ hội “nhảy vọt xanh” bằng cách áp dụng ngay các công nghệ sạch, tiết kiệm tài nguyên thay vì lặp lại mô hình công nghiệp hóa truyền thống tiêu tốn tài nguyên và hủy hoại môi trường.

Song song đó, cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư (4IR) mở ra cơ hội vàng cho các nền kinh tế như Việt Nam, thông qua:

• Ứng dụng công nghệ số trong sản xuất và quản lý
• Sử dụng dữ liệu lớn (Big Data), trí tuệ nhân tạo (AI), Internet vạn vật (IoT)
• Hạ tầng viễn thông, internet băng rộng giúp rút ngắn khoảng cách số

Việc tích hợp chính sách công nghệ số với cải cách thể chế sẽ là điều kiện cần để đón đầu xu hướng phát triển mới này.

Phát triển hệ sinh thái đổi mới sáng tạo quốc gia

Xây dựng chiến lược “nhảy vọt thông minh”

Chiến lược “nhảy vọt thông minh” là sự kết hợp giữa bắt kịp công nghệ, nhảy vọt xanh và chuyên môn hóa thông minh thông qua phối hợp chính sách giữa nhiều bên: nhà nước – tư nhân – viện trường. Đặc biệt, cần gắn kết chặt chẽ với các kế hoạch phát triển kinh tế – xã hội, quản trị nguồn nhân lực và hội nhập toàn cầu.

Đòn bẩy của chiến lược này nằm ở các yếu tố:

• Chính sách thống nhất và minh bạch
• Đầu tư có chọn lọc vào ngành/lĩnh vực ưu tiên
• Liên kết chặt giữa sản xuất – R&D – giáo dục

Thúc đẩy đổi mới sáng tạo mở

Thay vì khép kín theo mô hình truyền thống, đổi mới sáng tạo “mở” cho phép các tổ chức mở rộng khả năng tương tác với người tiêu dùng, thị trường và các đối tác chiến lược bên ngoài. Doanh nghiệp có thể học hỏi từ khách hàng, chia sẻ tri thức với viện nghiên cứu và tận dụng nguồn lực từ các startup.

Mô hình này đặc biệt hiệu quả với các lĩnh vực công nghệ nhanh như phần mềm, thiết bị điện tử, AI, Blockchain…

Phối hợp giữa nhà nước – viện nghiên cứu – trường đại học – doanh nghiệp

Nền tảng cốt lõi của hệ sinh thái sáng tạo hiệu quả là tứ giác đổi mới:

• Chính phủ: xây dựng thể chế, ban hành chính sách hỗ trợ R&D và chuyển giao công nghệ
• Viện nghiên cứu: thực hiện nghiên cứu cơ bản và ứng dụng, kết nối khu vực công và tư
• Trường đại học: đào tạo nhân lực chất lượng cao, đồng thời là trung tâm đổi mới mở
• Doanh nghiệp: thương mại hóa sáng kiến, đầu tư vào nghiên cứu – cải tiến

Mỗi bên cần được “trao quyền, chịu trách nhiệm” trong hệ sinh thái đổi mới được thiết kế linh hoạt và hướng tới kết quả.

Gia tăng vai trò của Nhà nước trong chiến lược đổi mới

Cơ chế điều phối chính sách hiệu quả

Nhà nước cần thiết lập một cơ quan đầu mối có chức năng điều phối toàn diện các chính sách về khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo, bao gồm cả hoạch định ngân sách R&D nhằm đảm bảo tính nhất quán và hiệu quả.

Cơ chế phối hợp cần minh bạch, dựa trên bằng chứng và dữ liệu cập nhật thường xuyên. Việc xây dựng chiến lược R&D quốc gia nên được cân nhắc từ các chuỗi dữ liệu được chuẩn hóa như Frascati Manual hoặc Oslo Manual của OECD.

Cải thiện cơ chế tài chính và chính sách đầu tư theo kết quả

Cơ chế phân bổ ngân sách nên chuyển từ mô hình cấp phát hành chính sang mô hình dựa trên kết quả. Viện nghiên cứu và đại học nên được trao quyền tự chủ và hiện đại hóa mô hình quản trị, từ đó nâng cao hiệu quả sử dụng ngân sách công lẫn năng lực cạnh tranh học thuật.

Bên cạnh đó, cần khuyến khích tài trợ theo chiều sâu, thúc đẩy các dự án nghiên cứu dài hạn có rủi ro cao, liên ngành và có tiềm năng tạo bứt phá.

Kết nối giáo dục – nghiên cứu – công nghiệp

Giáo dục sau đại học, nhất là tại các trường đại học nghiên cứu trọng điểm, cần được tích hợp sâu với các dự án công nghệ và công nghiệp. Giảng viên, nhà nghiên cứu nên được thu hút từ cả trong và ngoài nước để gia tăng chất lượng và hội nhập. Chính phủ nên có chương trình đào tạo – kết nối – thu hút nhân lực theo mô hình tương tự Brain Korea 21 của Hàn Quốc hoặc đề án trường đại học đẳng cấp thế giới tại Trung Quốc.

Kết luận

Đổi mới sáng tạo chính là “chìa khóa” để Việt Nam không chỉ rút ngắn khoảng cách công nghệ với thế giới mà còn tạo dựng một nền kinh tế phát triển bền vững, năng suất cao và có khả năng thích ứng linh hoạt với các thay đổi toàn cầu. Để hiện thực hóa điều này, cần sự kết hợp chặt chẽ giữa chiến lược “nhảy vọt thông minh”, vai trò điều phối của Nhà nước, thúc đẩy đổi mới sáng tạo mở và thiết lập hệ sinh thái đổi mới đồng bộ, đa tác nhân.