Cơ chế Điều chỉnh Biên giới Carbon (CBAM): Bước đi chiến lược của EU trong cuộc chiến chống biến đổi khí hậu

Trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng trở thành vấn đề cấp bách toàn cầu, Liên minh châu Âu (EU) đã chủ động triển khai một trong những công cụ chính sách sáng tạo và mang tính bước ngoặt – Cơ chế Điều chỉnh Biên giới Carbon (CBAM). Với mục tiêu giải quyết nguy cơ “rò rỉ carbon” do sự chênh lệch chính sách khí hậu giữa EU và các nước ngoài khối, CBAM đánh dấu nỗ lực quyết liệt nhằm hỗ trợ sản xuất sạch và bảo vệ tính toàn vẹn của các mục tiêu khí hậu mà EU đang theo đuổi.

Trong bài viết này, Viện Nghiên Cứu Phát Triển Chứng Nhận Toàn Cầu (GCDRI) sẽ cùng độc giả tìm hiểu kỹ về CBAM – cách thức hoạt động, phạm vi áp dụng, lộ trình triển khai và những yêu cầu đối với doanh nghiệp xuất khẩu vào EU.

Tại sao cần đến CBAM?

Một trong những thách thức lớn nhất mà EU đang đối mặt trong lộ trình giảm phát thải carbon là hiện tượng “rò rỉ carbon”. Khái niệm này phản ánh thực trạng khi các doanh nghiệp trong EU có xu hướng chuyển cơ sở sản xuất sang các nước có chính sách khí hậu “nới lỏng hơn”, hoặc khi hàng hóa nhập khẩu vào EU lại chứa hàm lượng khí thải nhà kính cao hơn so với hàng hóa sản xuất nội địa.

Tình trạng này không chỉ làm suy yếu hiệu quả của hệ thống giảm phát thải trong EU, mà còn vô tình thúc đẩy tiêu chuẩn sản xuất thấp hơn, đi ngược lại nỗ lực toàn cầu về khí hậu. Chính vì vậy, CBAM được thiết kế để đảm bảo rằng giá carbon áp dụng cho hàng nhập khẩu sẽ tương đương với giá carbon nội địa, giúp duy trì sự công bằng và thúc đẩy sản xuất sạch hơn cả trong và ngoài EU.

CBAM hoạt động như thế nào?

CBAM là một cơ chế đánh giá và đối chiếu giá trị phát thải carbon ẩn trong các hàng hóa nhập khẩu vào EU. Cụ thể, các nhà nhập khẩu sẽ phải:

• Đăng ký và khai báo lượng khí phát thải của hàng hóa thuộc phạm vi CBAM trong quá trình sản xuất trước khi nhập khẩu vào EU.
• Từ năm 2026 trở đi, mua và nộp một loại chứng chỉ gọi là “chứng chỉ CBAM”, tương ứng với lượng khí CO₂ phát thải của lô hàng.
• Mức giá của chứng chỉ CBAM sẽ được tính toán dựa trên giá trung bình của giấy phép phát thải CO₂ trong Hệ thống Giao dịch Phát thải của EU (EU ETS) theo tuần.

Điểm đặc biệt là trong giai đoạn chuyển giao (2023–2025), doanh nghiệp chỉ cần báo cáo, chưa bắt buộc phải nộp bất kỳ khoản thanh toán nào, tạo điều kiện để làm quen và chuẩn bị cho hệ thống vận hành chính thức từ năm 2026.

Phạm vi hàng hóa áp dụng CBAM

Ban đầu, CBAM chỉ áp dụng cho 6 nhóm hàng hóa với lượng phát thải carbon cao và rủi ro rò rỉ carbon lớn nhất. Cụ thể gồm:

• Xi măng
• Sắt và thép
• Nhôm
• Phân bón
• Điện
• Hydro

Đây là các ngành công nghiệp nặng đóng góp lượng phát thải nhà kính đáng kể vào tổng lượng phát thải của EU. Theo kế hoạch, phạm vi hàng hóa chịu tác động của CBAM có thể được mở rộng trong tương lai, ví dụ bao gồm các sản phẩm hạ nguồn như linh kiện máy móc, cấu kiện xây dựng… đang thuộc phạm vi điều chỉnh của ETS EU.

Lộ trình triển khai CBAM

CBAM được triển khai theo ba giai đoạn rõ ràng nhằm đảm bảo sự chuyển đổi liền mạch và hỗ trợ các bên liên quan:

Giai đoạn 1: Giai đoạn chuyển tiếp (Từ 1/10/2023 đến 31/12/2025)

• Doanh nghiệp nhập khẩu hàng hóa vào EU thuộc diện CBAM bắt đầu có trách nhiệm báo cáo lượng khí thải CO₂ ẩn trong hàng nhập khẩu.
• Các báo cáo được nộp hàng quý, bắt đầu từ quý IV năm 2023.
• Không có yêu cầu thanh toán hay nộp chứng chỉ trong giai đoạn này.
• Doanh nghiệp có 3 phương pháp để báo cáo: phương pháp EU, sử dụng hệ thống tương đương của nước thứ ba, hoặc áp dụng các giá trị tham chiếu tạm thời.
• Đây là giai đoạn học hỏi, thử nghiệm và chuẩn hóa phương pháp tính toán, giúp cả EU và các quốc gia không thuộc EU chuẩn bị tốt nhất trước khi hệ thống chính thức vận hành.

Giai đoạn 2: Áp dụng đầy đủ (Từ 1/1/2026)

• CBAM chính thức đi vào vận hành.
• Doanh nghiệp nhập khẩu phải:
  • Nộp báo cáo lượng khí thải hàng năm.
  • Mua và nộp tương ứng số lượng chứng chỉ CBAM theo tấn CO₂ phát thải.
• Từ thời điểm này, chỉ phương pháp tính toán theo chuẩn EU mới được chấp nhận.

Giai đoạn 3: Mở rộng dần và đánh giá hiệu quả (Từ 2026–2034)

• EU sẽ từ từ loại bỏ chế độ phân bổ miễn phí giấy phép phát thải cho ngành công nghiệp EU trong khuôn khổ ETS.
• Đồng thời tiến hành đánh giá hoạt động CBAM, xác minh phương pháp báo cáo, và xem xét mở rộng CBAM cho các ngành hàng hóa khác vào trước năm 2030.

Yêu cầu về báo cáo và phương pháp tính toán khí thải

Để xác định lượng carbon ẩn trong hàng hóa nhập khẩu, CBAM yêu cầu các nhà nhập khẩu:

• Cung cấp thông tin chi tiết về quy trình sản xuất, bao gồm các nguồn phát thải trực tiếp và gián tiếp (đặc biệt với ngành xi măng và phân bón).
• Áp dụng các phương pháp đo lường nghiêm ngặt và minh bạch, ưu tiên dữ liệu thực tế từ nhà sản xuất.
• Cập nhật phần mềm, công cụ IT do Ủy ban châu Âu phát triển để báo cáo đúng định kỳ.

Việc báo cáo không chính xác hoặc không trung thực sẽ phải chịu các chế tài pháp lý theo quy định của EU.

Tác động của CBAM đến doanh nghiệp Việt Nam

Việt Nam là quốc gia xuất khẩu nhiều mặt hàng thuộc nhóm sản phẩm chịu ảnh hưởng trực tiếp từ CBAM như thép, phân bón và xi măng. Điều này tạo ra sức ép lớn đối với các doanh nghiệp sản xuất trong nước, buộc họ phải nhanh chóng cải thiện hạ tầng đo lường phát thải, áp dụng tiêu chuẩn quốc tế như ISO 14064 hoặc các công cụ MRV (đo đạc, báo cáo, thẩm định) để đáp ứng yêu cầu.

Bên cạnh sức ép, CBAM cũng là cơ hội để doanh nghiệp Việt Nam:

• Thể hiện cam kết với các mục tiêu phát triển bền vững.
• Cải thiện năng lực cạnh tranh tại thị trường EU.
• Thu hút cơ hội hợp tác quốc tế và đầu tư “xanh”.

Để tận dụng được cơ hội này, việc chủ động tiếp cận thông tin, xây dựng năng lực tính toán carbon và hợp tác với các tổ chức chuyên môn uy tín là điều kiện tiên quyết.

Kết luận: Cần chuẩn bị gì để thích ứng với CBAM?

CBAM không chỉ là một công cụ thuế môi trường đơn thuần, mà còn là một đòn bẩy chính sách thúc đẩy sản xuất xanh toàn cầu. Đối với doanh nghiệp xuất khẩu vào EU, đặc biệt tại các quốc gia đang phát triển như Việt Nam, việc nắm bắt kịp thời, hiểu rõ cách thức vận hành và chuẩn bị năng lực ứng phó là yếu tố sống còn.

Viện Nghiên Cứu Phát Triển Chứng Nhận Toàn Cầu (GCDRI) khuyến nghị:

• Chủ động tìm hiểu và cập nhật thông tin chính thức từ EU về CBAM.
• Đầu tư công nghệ sản xuất sạch, xây dựng hệ thống đo lường phát thải minh bạch.
• Hợp tác với chuyên gia, tổ chức tư vấn có uy tín để được hỗ trợ toàn diện về định hướng tuân thủ và công cụ tính toán carbon tiêu chuẩn.

Liên hệ ngay với GCDRI để nhận tư vấn chuyên sâu và giải pháp hỗ trợ phù hợp với ngành nghề và quy mô doanh nghiệp của bạn.

📞 Hotline: 0904.889.859 (Ms. Hoa)
📩 Email: chungnhantoancau@gmail.com

Hãy bắt đầu chuẩn bị từ hôm nay để đảm bảo vị thế cạnh tranh bền vững tại thị trường EU!